Λίλλυ Μελεμέ: Είναι όλα πιο δύσκολα όταν είσαι γυναίκα

Η Λίλλυ Μελεμέ είναι μια σκηνοθέτρια που πιστεύει πως η τέχνη μπορεί να κάνει τον κόσμο καλύτερο. Αυτό προσπαθεί να κάνει και με τα έργα που ανεβάζει στο θέατρο. Αναρωτιέται, αμφισβητεί και αναμετράται με την εποχή της. Αυτός είναι και ο λόγος που τολμά να κάνει δραματουργικά άλματα σε κλασικά έργα του παγκόσμιου ρεπερτορίου αναζητώντας συγγένειες με το τώρα. Ίσως γιατί πιστεύει πως για να αλλάξουν οι συσχετισμοί πρέπει πρώτα να αλλάξουν οι άνθρωποι. Εν αναμονή της παράστασης «Παντβάλ – Μια λοξή ματιά στο Υπόγειο» του Φιόντορ Ντοστογιέφσκι, που θα κάνει πρεμιέρα στις 10 Φεβρουαρίου στο θέατρο Art63, μιλήσαμε για τον παράξενο αλλά και γοητευτικό κόσμο του Ρώσου συγγραφέα που ακόμα και σήμερα μοιάζει πιο επίκαιρος από ποτέ.

Γιατί επιλέξατε να παρουσιάσετε επί σκηνής όλα τα πρόσωπα του έργου και όχι να ακολουθήσετε τη φόρμα του μονολόγου όπως συνηθίζεται;

Η διασκευή της Ηλέκτρας Θεολόγη που εμείς προτείνουμε έχει ένα ιδιαίτερο ενδιαφέρον γιατί για πρώτη φορά θα ζωντανέψουν πάνω στη σκηνή οι χαρακτήρες του έργου που συνήθως υπονοούνται. Το έργο χωρίζεται σε δύο μέρη. Στο πρώτο, που αποτελείται από μικρότερα κεφάλαια, ο ήρωας περιγράφει την εποχή του. Στο δεύτερο -που εμείς έχουμε δώσει μεγαλύτερο βάρος- γνωρίζουμε καλύτερα τον ήρωα με αφορμή τις συναναστροφές του με άλλους ανθρώπους. Οι θεατές θα δουν οκτώ πρόσωπα που σχετίζονται με την παλιά παρέα των συμμαθητών και συμβολίζουν τη σύγκρουση του ήρωα με την κοινωνία. Εννοείται θα δούμε και τη σχέση του με τη Λίζα. Με ενδιέφερε να προσεγγίσω τους λόγους  που δημιούργησαν τον αντιήρωα του Ντοστογιέφσκι. Τί συνέβη στη ζωή αυτού του ανθρώπου και αποφάσισε να απομονωθεί σε ένα υπόγειο που θα μπορούσε να συμβολίζει ακόμα και το ίδιο του το μυαλό.

Τελικά, τι του συνέβη; Γιατί απέρριψε την εποχή του;

Νομίζω ότι απλά κουράστηκε να παλεύει. Ξέρετε ο ήρωας του Ντοστογιέφσκι δεν διαφέρει και πολύ από κάθε άνθρωπο που αγωνίζεται να κερδίσει τη ζωή του με αξιοπρέπεια και εν τέλει βλέπει τα όνειρά του να γκρεμίζονται. Υπάρχουν πολλοί μηχανισμοί που μπορούν να συνθλίψου τα όνειρά σου και οι άνθρωποι δεν μπορούμε να ζήσουμε χωρίς να ονειρευόμαστε. Όλη αυτή αποξένωση, η μοναξιά, η αδικία οδήγησαν τον άνθρωπο του Υπογείου στο να απορρίψει την ίδια τη ζωή. Να παλεύεις, να επιθυμείς και να μην μπορεί να ακουστεί η φωνή σου. Να σου τελειώνουν οι ανάσες. Αυτό έπαθε και ο ήρωας μας. Έμεινε μόνος του να προσπαθεί χωρίς να μπορεί να πάρει ανάσα.

Πώς θα έμοιαζε σήμερα αυτός ο άνθρωπος;

Θα ήταν κουρασμένος και θα είχε πληγωθεί από τους ανθρώπους γύρω του. θα κατέβαινε σε πορείες και ίσως να τον θεωρούσαν αλλόκοτο στη δουλειά του. Δεν θα μιλούσε πολύ και δεν θα είχε φίλους. Ένα φάντασμα της πόλης που αρνείται να συνθηκολογήσει.

Ο ήρωας του Ντοστογιέφσκι δεν διαφέρει και πολύ από κάθε άνθρωπο που αγωνίζεται να κερδίσει τη ζωή του με αξιοπρέπεια και εν τέλει βλέπει τα όνειρά του να γκρεμίζονται.

Είναι ένας σύγχρονος σαλός;

Ναι, οπωσδήποτε θα έμοιαζε έτσι. Ένας άνθρωπος που θα μιλούσε για δικαιοσύνη και ελεύθερη βούληση. Το πιο πιθανό είναι να τον κοιτούσαν περίεργα, ίσως και να τον χλεύαζαν. Όχι επειδή είναι αστείος ή ασήμαντος αλλά επειδή τα λόγια του θα έλεγαν αλήθειες. Κανένας άνθρωπος δεν είναι ασήμαντος κι ούτε υπάρχουν «τρελοί». Άνθρωποι που έχουν κουραστεί να παλεύουν υπάρχουν και δυστυχώς είναι πολλοί.

Αν ο Ντοστογιέφσκι έγραφε σήμερα το «Υπόγειο» πιστεύετε πως θα άλλαζε πολλά σημεία στο κείμενο του;

Δεν νομίζω να άλλαζε τίποτα και για να είμαι ειλικρινής πιστεύω πως θα έγραφε ακριβώς τα ίδια και ίσως να ήταν το έργο του ακόμα πιο αιχμηρό. Η εποχή μας είναι αδυσώπητη. Δεν θέλω να είμαι απαισιόδοξη. Πιστεύω πως αυτός ο κόσμος μπορεί να αλλάξει αρκεί να συνειδητοποιήσουμε πως πρώτα πρέπει να αλλάξουμε εμείς οι ίδιοι. Μια ματιά να ρίξεις σε ό,τι συμβαίνει εκεί έξω και καταλαβαίνεις πως υπάρχει πολύ δυστυχία. Πολύ μοναξιά και αυτό είναι μια ήττα για την ανθρωπότητα.

Ο Ντοστογιέφσκι έγραψε το «Υπόγειο» λίγο καιρό μετά την επιστροφή του από την εξορία. Τότε που πνευματικά κινήματα όπως ο ντετερμινισμός άρχισαν να αναπτύσσονται. Ο συγγραφέας εξεγείρεται ενάντια στον ορθολογισμό που εξηγεί τα πάντα ακόμα και την ύπαρξή μας;

Η ελεύθερη βούληση, το δικαίωμα ακόμα και στην αποτυχία, η επιθυμία έξω από στεγανά και νόρμες κυριαρχούν στο έργο του Ντοστογιέφσκι. Η κοινή λογική, αυτή που θέλει τους πάντες μέρος μια εξίσωσης χτυπάει πάνω στη φιλοσοφία του συγγραφέα και αυτό εμένα με συναρπάζει. Η Ρωσία αλλάζει και μαζί της αλλάζει και μια εποχή που άφησε πίσω της πολλούς ανθρώπους. Ο άνθρωπος συρρικνώνεται και όλα πρέπει να έχουν αιτία και αποτέλεσμα. Μην ξεχνάμε πως όταν γράφτηκε το «Υπόγειο» ξεκινούσε και η Βιομηχανική Επανάσταση. Ο Ντοστογιέφσκι αντιστέκεται σε αυτό.

Υπάρχουν συγγένειες με τον Τσέχωφ;

Φυσικά και υπάρχουν. Ο Ντοστογιέφσκι είναι ο πρόδρομος όλων των μεγάλων συγγραφέων. Προσωπικά βρίσκω και τρομερές συγγένειες με τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη. Και οι τρεις βάζουν στο κέντρο τους τον άνθρωπο θέτοντας πυρηνικά ερωτήματα γύρω από την ύπαρξή του. Ο Τσέχωφ είναι πιο τρυφερός, ο Παπαδιαμάντης πιο πνευματικός σε σχέση με τη βασανισμένη ψυχή του Ντοστογιέφσκι που πάλευε συνεχώς με τα πάθη και τις αδυναμίες του και έχοντας δει κατάματα το σκοτάδι. Κι όμως τολμά να υψώσει τα μάτια του στο φως. Στα κείμενα του έχουμε τη συνύπαρξη μιας σκληρής τρυφερότητας που για εμένα τον καθιστά τον σπουδαιότερο όλων. Δεν είναι εύκολο να αγγίξεις το έργο του Ντοστογιέφσκι.

Να κάνεις θέατρο στην Ελλάδα είναι εύκολο;

Τα πάντα είναι δύσκολα στην Ελλάδα. Στεναχωριέμαι που το λέω αλλά έτσι νιώθω. Δεν υπάρχει καμία στήριξη στους δημιουργούς. Σαν να μην τους αφορά η τέχνη. Δεν μιλάω για το κοινό που αγκαλιάζει και στηρίζει τις παραστάσεις αλλά για τους θεσμούς. Αν είσαι και γυναίκα είναι ακόμα πιο δύσκολο. Πρέπει συνεχώς να αποδεικνύεις ότι αξίζεις μια ευκαιρία κι ότι αντιμετωπίζεις σοβαρά τη δουλειά σου. Δεν παλεύεις μόνο με τις αντικειμενικές δυσκολίες που προκύπτουν αλλά παλεύεις με μια αντίληψη που θέλει τις γυναίκες να είναι σε όλα υπό δοκιμή.