Στα γαλλικά, η λέξη «spectacle» είναι μια απλή λέξη για το «σόου», αλλά το Théâtre du Soleil την ερμηνεύει κυριολεκτικά, και είναι απίθανο για την Αριάν Μνουσκίν να δημιουργήσει θεατρικά έργα που δεν είναι επικά. Η Μνουσκίν είναι μία από τις πιο σημαντικές σκηνοθέτριες στον κόσμο, η μόνη γυναίκα που έχει κερδίσει το διεθνές βραβείο Ίψεν, και οι παραγωγές της – πάνω από 20 τα τελευταία 60 χρόνια – συχνά προκαλούν δέος. Γεννημένη στις 3 Μαρτίου του 1939, στα δυτικά προάστια του Παρισιού, η σκηνοθέτρια και σεναριογράφος, Αριάν Μνουσκίν, αποτελεί μια εξέχουσα φυσιογνωμία του παγκόσμιου θεάτρου. Κόρη της Βρετανίδας ηθοποιού Τζουν Χάνεν και του Ρωσοεβραίου κινηματογραφικού παραγωγού Αλεξάντρ Μνουσκίν κατάφερε να δαμάσει το πολυπολιτισμικό dna της και να το μετατοπίσει σε ένα θέατρο που η ποίηση αναμετριέται με το πολιτικό σχόλιο.
Ο πόλεμος στην Αλγερία οδήγησε τα βήματά της στην ίδρυση μιας κολεκτίβας την ATEP (l’Association Théâtrale des Etudiants Parisiens), όπου μαζί με τους συμφοιτητές της από τη Σορβόννη ανέπτυξαν ακτιβιστική δράση. Αυτή η ομάδα εξελίχθηκε στο Théâtre du Soleil, που ιδρύθηκε ως συνεταιρισμός το καλοκαίρι του 1964, με κάθε μέλος να συνεισφέρει 900 φράγκα (οι μισθοί είναι ακόμα περίπου ίσοι σε όλη την εταιρεία και καθόλου γενναιόδωροι: 1.400 ευρώ το μήνα για τους νεοεισερχόμενους, 1.800 ευρώ για τα μακροχρόνια μέλη, συμπεριλαμβανομένης της ίδιας της Μνουσκίν). Η ονομασία του θεάτρου από το όνομα του ήλιου, είπε η Μνουσκίν στη New York Times το 1992, ήταν αναπόφευκτη: «Ψάχναμε για ζωή, φως, ζέστη, ομορφιά, δύναμη, γονιμότητα».
Η Μνουσκίν σπάνια μιλάει για τη μητέρα της (οι γονείς της χώρισαν όταν ήταν 13 ετών) και ίσως η πιο σημαντική σχέση της ζωής της ήταν με τον πατέρα της, ο οποίος έγινε ένας από τους πιο επιτυχημένους μεταπολεμικούς παραγωγούς ταινιών της Γαλλίας και παρέμεινε μέχρι το θάνατό του το 1993 στενός καλλιτεχνικός συνεργάτης της, βοηθώντας την να χρηματοδοτήσει το πρώτο της θέατρο, μαζεύοντας χρήματα για την μοναδική της ταινία μεγάλου μήκους, το Molière του 1976. «Σε κάθε στιγμή της ζωής μου», είπε το 2005, «το μόνο πράγμα για το οποίο ήμουν απόλυτα σίγουρη ήταν ότι ο πατέρας μου με αγαπούσε».
Η έδρα της ομάδας βρίσκεται σε μια πρώην αποθήκη πυρομαχικών, το περίφημο θέατρο της Καρτουσερί που βρίσκεται στα περίχωρα του Παρισιού. Το Théâtre du Soleil, το πρώτο από τα τέσσερα θέατρα που εγκαταστάθηκαν στην ιδιοκτησία, ιδρύθηκε από την Αριάν Μνουσκίν το 1964 με συμφοιτητές της από την École Internationale de Théâtre Jacques Lecoq. Η ομάδα τονίζει την ανάγκη για συνεργασία στο θέατρο και επενδύει χρόνια πρόβας σε κάθε έργο, παρουσιάζοντας μια παράσταση περίπου κάθε τέσσερα χρόνια.
Ο τρόπος υποκριτικής της ομάδας αντλεί έμπνευση όχι μόνο από ασκήσεις αυτοσχεδιασμού, αλλά και από την Commedia dell’arte και τις ασιατικές θεατρικές παραδόσεις, όπως οι ιαπωνικές μάσκες και το κουκλοθέατρο. Αν και η καριέρα της Μνουσκίν χωρίζεται μερικές φορές σε φάσεις – από τα πρώτα, αυτοσχεδιαστικά έργα, μέσω των επικών ακολουθιών ιστοριών με ασιατικές επιρροές, μέχρι τις διασυνοριακές συνεργασίες της με τη συγγραφέα και φιλόσοφο Σισού, η οποία πρωτοεμφανίστηκε στην εταιρεία στα μέσα της δεκαετίας του ’80, η ψυχή της εταιρείας ήταν πάντα ο αυτοσχεδιασμός. Σχεδόν όλα όσα βλέπεις στη σκηνή είναι αποτέλεσμα συνεργασίας και τα πρώτα χρόνια παρατηρούνταν και καταγράφονταν με κόπο από τις πρόβες, ενώ σήμερα καταγράφονται με μια μικρή βιντεοκάμερα.
«Το θέατρο δεν είναι μόνο αυτό που λες, είναι αυτό που κάνεις. Είναι η αντίδραση που πρέπει να πιάσεις, είναι η διάθεση, το συναίσθημα, η ψυχική διάθεση. Ακόμα και όταν δουλεύαμε με Σαίξπηρ, αυτοσχεδιάζαμε. Αλλιώς απλά επαναλαμβάνεις διάσημες φράσεις. Αυτό που πρέπει να κάνεις είναι να προσπαθήσεις να καταλάβεις όχι μόνο πώς το έγραψε ο Σαίξπηρ, αλλά και πώς το άκουσε. Τι ένιωσε όταν ανακάλυψε ξαφνικά, ας πούμε, τον Φάλσταφ να προσγειώνεται πάνω στο χαρτί του;» λέει η ίδια, εξηγώντας πόσο σημαντικός είναι ο αυτοσχεδιασμός στο θέατρο. Η εντατική σωματική προπόνηση έχει τεράστιο αντίκτυπο στην απόδοση των ηθοποιών, ενώ η ομαδική νοοτροπία είναι εμφανής από τον συνεργατικό τρόπο με τον οποίο οι ηθοποιοί συνεργάζονται επί σκηνής.
Η ομαδική εργασία είναι πιο δύσκολη στο γαλλικό θέατρο από ό,τι στο αμερικανικό, επειδή οι Γάλλοι ηθοποιοί εκπαιδεύονται παραδοσιακά να επικεντρώνονται στην προσωπική τους ερμηνεία και όχι σε αυτή της ομάδας. Από την αρχή, η ομάδα της Μουνουσκίν ανέβασε την ομαδική εργασία σε ένα άλλο επίπεδο, ζητώντας από τους ηθοποιούς να αναλάβουν ηγετικούς και διοικητικούς ρόλους μέσα στην εταιρεία και περιμένοντας από τον σκηνοθέτη να είναι πρόθυμος να σκουπίσει τη σκηνή, αν χρειαστεί. Η παράδοση λέει ότι όταν η Μνουσκίν πρότεινε για πρώτη φορά την ιδέα της «θεατρικής κοινότητας» με χαμηλό προϋπολογισμό, η ένωση των Γάλλων ηθοποιών της είπε: «Αν δεν έχεις χρήματα, μην κάνεις θέατρο». Τα χρήματα, ή η έλλειψή τους, σαφώς δεν εμπόδισαν την επιτυχία του οράματος της Μνουσκίν. Το Théâtre du Soleil είναι ένα εξαιρετικό παράδειγμα του καλλιτεχνικού θάρρους που απαιτείται για να δημιουργηθεί ποιοτικό θέατρο με περιορισμένο προϋπολογισμό. Και η κινητοποίηση της Μνουσκίν ήταν πάντα προσωπική και όχι οικονομική. Με τα δικά της λόγια: «Απλά θέλω να δείξω στο κοινό μου την αγάπη μου».
Η Μνουσκίν έχει δώσει πολλές μάχες στα 86 της χρόνια: να στήσει την εταιρεία, να της βρει έδρα, να ταξιδέψει, να κάνει έρευνα, να δώσει πολιτικές συνεντεύξεις Τύπου, να φιλοξενήσει πρόσφυγες. Μια φορά, το 1995, συμμετείχε σε απεργία πείνας ενός μήνα για να διαμαρτυρηθεί για την αποτυχία της Γαλλίας να παρέμβει στη Βοσνία. Σε μια συνέντευξη πριν από μερικά χρόνια, ανέφερε ότι ένιωθε ότι οι «δυνάμεις της παρηγοριάς της μειώνονταν». Τι εννοούσε; «Δεν νιώθω την ηλικία μου, εκτός από σε κάποια μέρη του σώματός μου, και σε αυτά χρειάζεται περισσότερος χρόνος για να se conseler, πώς το λέτε, να παρηγορηθείς; Όταν ήμουν νέα, ήμουν βίαιη, κατά κάποιον τρόπο. Απέβαλα τη θλίψη. Δεν το κάνω πια, το έβαλα στην άκρη. Καταλαβαίνετε τι εννοώ; Χρειάζεται πολλή δύναμη για να ξεπεράσεις τη θλίψη. Το κάνω ακόμα, απλά μου παίρνει περισσότερο χρόνο».
Για τη Μνουσκίν, το θέατρο είναι ζωή, και έχει την εκπληκτική ικανότητα να παραμένει συγκεντρωμένη στο παρόν, όπως μας ζητά το ζωντανό θέατρο, αναστέλλοντας το χρόνο ώστε να ζούμε έντονα με τους χαρακτήρες στο ταξίδι τους, στιγμή προς στιγμή. Αισθάνεται ότι έχει την ευθύνη να βελτιώσει τον κόσμο και χρησιμοποιεί το θέατρο ως εργαλείο για να βοηθήσει τον εαυτό της, την ομάδα της και το κοινό της να κατανοήσουν την εποχή στην οποία ζούμε. Το θέατρό της έχει χαρακτηριστεί μερικές φορές ουτοπικό. Είναι αυτό κάτι καλό; Η Μνουσκίν λέει: «Ο ρόλος του θεάτρου είναι να δείχνει τις δυνατότητες, να ξαναλέει μια ιστορία, να ξυπνά την επιθυμία, την ελπίδα, το θάρρος και την όρεξη του πνεύματος. Η ουτοπία δεν είναι κάτι αδύνατο, είναι κάτι που δεν έχει γίνει ακόμα. Είμαστε στο δρόμο προς την ουτοπία. Το δέχομαι αυτό».
Η Μνουσκίν είναι μια αμετανόητη ιδεαλίστρια στον τρόπο με τον οποίο καθοδηγεί την θεατρική της κοινότητα, και η τεράστια και διαρκής επιτυχία της προέρχεται από τη μαγεία του να επενδύει στην ευτυχία των ανθρώπων. Στην Ελλάδα τη γνωρίσαμε από τις παραστάσεις «Οι εφήμεροι» (2007) και «Οι ναυαγοί της τρελής ελπίδας – Αυγές» (2011).
Την Παρασκευή, 30 Μαΐου, το Φεστιβάλ Αθηνών και Επιδαύρου σηκώνει αυλαία με την παράσταση «Εδώ έχει δράκους» που θα κάνει πρεμιέρα στον βιομηχανικό χώρο της Πειραιώς 260. Πρόκειται για μια επετειακή δημιουργία του Θεάτρου του Ήλιου, μια επική ιστορική τοιχογραφία με σημείο εκκίνησης τον πόλεμο στην Ουκρανία και η οποία ξετυλίγεται προς τα πίσω σε ξεχωριστά μέρη – εποχές. Εμείς θα παρακολουθήσουμε την πρώτη με τίτλο «1917: Η νίκη ήταν στα χέρια μας». Η παράσταση με τη συμμετοχή σαράντα περίπου ηθοποιών, που έχουν ενεργή συμμετοχή σε όλα τα στάδια της θεατρικής δημιουργίας, σηματοδοτεί τη συμπλήρωση 60 χρόνων από την ίδρυση του Θιάσου και αποτελεί κορυφαίο γεγονός του ευρωπαϊκού θεάτρου.
