Κωνσταντίνος Καραθεοδωρή: Ένας υπέροχος άνθρωπος

«Στο Μόναχο πέθανε στις 2 Φεβρουαρίου 1950 ο Κωνσταντίνος Καραθεοδωρή σε ηλικία 77 ετών. Η είδηση του θανάτου του θα προκαλέσει θλίψη σε όλο τον κόσμο των λογίων. Με τα πολύπλευρα λαμπρά επιτεύγματά του στα μαθηματικά και στις παραπλήσιες περιοχές τους είχε γίνει ο αξέχαστος δάσκαλος της επιστήμης μας. Η ευρεία παιδεία του, όμοια με εκείνην που κοσμούσε τα πιο ευγενή πνεύματα του ουμανισμού, σευγαρωμένη με την φυσική καλοσύνη ενός ευγενούς, και η εκπληκτική του ικανότητα να κατέχει τόσσες πολλές γλώσσες σαν την μητρική του τον έκαναν Ευρωπαίο με την καλύτερη δυνατή έννοια της λέξης. Επίσης βρέθηκε στην ευνοϊκή θέση να χρησιμοποιήσει τη μεγάλη υπόληψη που είχε στους λόγιους κύκλους τόσων πολλών χωρών , για να συνάψει ισχυρούς δεσμούς συνεργασίας με τους μαθηματικούς πολλών εθνών. Έδρασε επί τέσσερις και πλέοβ δεκαετίες συνεργάτης των Mathematische Annalen. Στα δύσκολα χρόνια του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμουεπιμελήθηκε την έκοσή τους. Οι πρωτοβουλίες του και οι σωστές συμβουλές του είχαν για την σύνταξη αναντικατάστατη αξία. Μας βοήθησε σε κρίσιμη εποχή να κρατήσουμε ανοιχτή την πύλη στον κόσμο. Συμμετείχε ακόμα και στη διαμόρφωση των τελευταίων τευχών.»

Αυτά έγραφε τότε η σύνταξη του Mathematische Annalen (Μαθηματικά Χρονικά), του πιο έγκυρου μαθηματικού περιοδικού της εποχής, στο τεύχος 121 του 1949-50, ανακοινώνοντας έτσι τον θάνατο του Καραθεοδορή. Συμπληρώθηκαν 75 χρόνια από τον θάνατο του Κωνσταντίνου Καραθεοδωρή του κορυφαίου Ελληνα μαθηματικού του 20ού αιώνα, που διατύπωσε τον δεύτερο νόμο της Θερμοδυναμικής και, δυστυχώς, ένας από τους λιγότερο γνωστούς.

Ο Καραθεοδωρή ήταν ένας παγκοσμίου φήμης μαθηματικός και φυσικός που επηρέασε σε μεγάλο βαθμό τη σύγχρονη επιστήμη γενικότερα. Λίγοι ίσως γνωρίζουν ότι η συμβολή του Καραθεοδωρή ήταν καθοριστική στη Θεωρία της Σχετικότητας του Αϊνστάιν, αναδιαμορφώνοντας τη σύγχρονη επιστήμη. Ποιος είναι όμως ο Κωνσταντίνος Καραθεοδωρή και γιατί είναι τόσο σημαντικός; Ο Κωνσταντίνος Καραθεοδωρή γεννήθηκε στο Βερολίνο το 1873 και πέθανε στο Μόναχο στις 2 Φεβρουαρίου 1950. Ως προσωπικότητα ήταν ταλαντούχος και πολυσχιδής. Από τα πανεπιστήμια του Βελγίου και της Γερμανίας, βρέθηκε να οργανώνει το Ιόνιο Πανεπιστήμιο στη Σμύρνη και να εργάζεται ως μηχανικός στο εργοτάξιο του φράγματος στο Ασουάν. Ο ίδιος ήταν φίλος με τον Αϊνστάιν και τον Ελευθέριο Βενιζέλο, ενώ είχε διακριθεί και ως καθηγητής των μαθηματικών. Το επιστημονικό έργο του Κωνσταντίνου Καραθεοδωρή επεκτείνεται σε πολλούς τομείς των Μαθηματικών, της Φυσικής αλλά και της Αρχαιολογίας. Η συμβολή του, ιδιαίτερα στους τομείς της πραγματικής ανάλυσης, συναρτησιακής ανάλυσης και θεωρίας μέτρου και ολοκλήρωσης ήταν εξόχως σημαντική.

Από το 1883 έως το 1885 φοίτησε σε σχολεία της Ριβιέρα και του Σαν Ρέμο, ενώ ένα χρόνο φοίτησε σε γυμνάσιο των Βρυξελλών, όπου στο μάθημα της Γεωμετρίας αισθάνθηκε την αγάπη και την κλίση που είχε για τα Μαθηματικά. Το 1886 γράφτηκε στο γυμνάσιο Ατενέ Ρουαγιάλ των Βρυξελλών, από όπου και αποφοίτησε το 1891. Στον διαγωνισμό των μαθηματικών ο οποίος λάμβανε χώρα στο Βέλγιο και στον οποίο η τάξη του κλήθηκε να διαγωνιστεί για δύο χρονιές συνεχόμενα ο Καραθεοδωρή πήρε την πρώτη θέση. Στις 18 Οκτωβρίου 1891 γυρνά μια σελίδα στη ζωή του όταν δίνει εξετάσεις και εισέρχεται στη Βελγική Στρατιωτική Σχολή. Το 1895 αποφοίτησε ως αξιωματικός του Μηχανικού και το 1898 ταξίδεψε στην Αίγυπτο ως βοηθός μηχανικός στη Βρετανική Εταιρεία που κατασκεύαζε τα φράγματα του Ασουάν. Εκεί κατάλαβε ότι τα μαθηματικά ασκούσαν επάνω του πολύ μεγάλη γοητεία και ότι η δουλειά του πολιτικού μηχανικού δεν τον ικανοποιούσε. Τον Ιούνιο του 1900 πήρε τη μεγάλη απόφαση να γυρίσει στο Βερολίνο για να σπουδάσει μαθηματικά.

Το 1903 ο Καραθεοδωρή έγινε μέλος της Γερμανικής Ένωσης Μαθηματικών. Στο τέλος του 19ου αιώνα τα προβλήματα που ανέκυπταν σε επιστημονικό επίπεδο δεν μπορούσαν σε καμία περίπτωση να αγνοηθούν, ενώ ήταν πλέον φανερό ότι είχε φτάσει η στιγμή για την εμφάνιση στο διεθνές προσκήνιο ενός επιστήμονα που έμελλε να αλλάξει όχι μόνο τον κόσμο της φυσικής αλλά και γενικότερα. Αυτός δεν ήταν φυσικά άλλος από τον σπουδαίο Albert Einstein, ο οποίος οκτώ χρόνια προτού διατυπώσει οριστικά την περίφημη θεωρία της σχετικότητας47, είχε ήδη συλλάβει την «αρχή της ισοδυναμίας». Όταν τον προσκλήθηκε στο Gӧttingen, το καλοκαίρι του 1915, ο Einstein γνώρισε τους μαθηματικούς του πανεπιστημίου και παράλληλα ο ίδιος έδωσε έξι διαλέξεις σχετικά με την γενική θεωρία της σχετικότητας. Εκεί προέκυψε και η γνωριμία σε προσωπικό επίπεδο του Κωνσταντίνου Καραθεοδωρή και του Albert Einstein. Μεταξύ των 10 επιστολών που αντάλλαξαν οι δύο κορυφαίοι επιστήμονες, φαίνεται ότι ο Albert Einstein ζήτησε, είτε προφορικά, είτε με μη διασωθείσα επιστολή, τη βοήθεια του Καραθεοδωρή για το πώς είναι δυνατόν να υπολογιστούν οι εξισώσεις κίνησης σε μια γενική περίπτωση. Μέσα από την αλληλογραφία των δύο αυτών ανδρών που αρχίζει τον Σεπτέμβρη του 1916 προκύπτει η μεγάλη συμβολή του Κ. Καραθεοδωρή σε 3 δυσκολίες που συνάντησε στη διατύπωση της γενικής θεωρίας της σχετικότητας. Ο Αϊνστάιν αναγνώρισε την βοήθεια που δέχτηκε από τον Κ. Καραθεοδωρή, όπως προκύπτει από την αλληλογραφία των δύο επιστημόνων. Σε μία επιστολή αντίγραφο της οποίας βρίσκεται στα αρχεία του μουσείου Κ. Καραθεοδωρή γράφει:

«Αγαπητέ κύριε συνάδελφε,

Βρίσκω θαυμάσιο τον υπολογισμό που κάνατε. Κάποιο μικρό λάθος γραφής στη δεύτερη σελίδα με δυσκόλεψε λίγο. Τώρα όμως τα καταλαβαίνω όλα. Πρέπει νομίζω να δημοσιεύσετε τη θεωρία στη μορφή που της δώσατε στα “Χρονικά της Φυσικής”, διότι οι φυσικοί κατά κανόνα αγνοούν το αντικείμενο αυτό, όπως κι εγώ άλλωστε. Με το γράμμα μου θα πρέπει να σας θυμίσω τον Βερολινέζο που μόλις ανακάλυψε το Πάρκο του Γκρουνεβάλντ (Grunewald) και ρωτά αν ήδη προϋπήρξαν σε αυτό άνθρωποι. Αν θέλετε να μπείτε στον κόπο να μου εξηγήσετε ακόμα και τους κανονικούς μετασχηματισμούς, θα βρείτε έναν ευγνώμονα και ευσυνείδητο ακροατή. Αν όμως λύσετε και το πρόβλημα των κλειστών γραμμών του χρόνου, θα σταθώ μπροστά σας με σταυρωμένα χέρια. Πίσω από αυτό υπάρχει κρυμμένο κάτι που είναι αντάξιο του ιδρώτα των καλυτέρων.

Με τους καλύτερους χαιρετισμούς.

Δικός σας, Α. Άινσταϊν»

Γενικότερα έχει γραφτεί ότι ο Αϊνστάιν στην τελευταία του συνέντευξη, το 1955, είπε τα εξής:
«Κύριοι ζητήσατε να σας απαντήσω σε χίλια δύο πράγματα, κανείς όμως δεν θέλησε να ρωτήσει ποιος ο δάσκαλος μου, ποιος μου έδειξε και μου άνοιξε τον δρόμο προς την ανώτερη μαθηματική επιστήμη και έρευνα. Και για να μην σας κουράσω, σας λέω απλά, χωρίς λεπτομέρειες, ότι μεγάλος δάσκαλος υπήρξε ο αξεπέραστος Έλληνας Κωνσταντίνος Καραθεοδωρή, στον οποίο εγώ προσωπικά αλλά και η μαθηματική επιστήμη, η σοφία του αιώνα μας, χρωστάμε τα πάντα»! Από επίσημα έγγραφα και πηγές, δεν προκύπτει ότι ο Einstein, ο οποίος πέθανε το 1955, έδωσε κάποια συνέντευξη τύπου εκείνη τη χρονιά. Η τελευταία του συνέντευξη, δόθηκε στο Princeton το 1953 και σε αυτή δεν αναφέρθηκε καθόλου στον Καραθεοδωρή, αλλά έκανε εκτενείς αναφορές στον πυρηνικό αφοπλισμό και την ειρήνη.
Το βέβαιο είναι όμως ότι ο Einstein θαύμαζε τον Καραθεοδωρή: “Er ist ein feiner Mensch” («Είναι ένας υπέροχος άνθρωπος»), έλεγε χαρακτηριστικά, ενώ όταν πληροφορήθηκε για το θάνατο του, είπε ακόμα:
“This is a great loss for mathematical science, physics and the wisdom of our century” («Αυτή είναι μια μεγάλη απώλεια για τη μαθηματική επιστήμη, τη φυσική και τη σοφία του αιώνα μας».

Η σταδιοδρομία του Καραθεοδωρή θα μπορούσε να χαρακτηρισθεί κάπως αντισυμβατική, ενώ και ίδιος δίχασε με την επιλογή του να παραμείνει στη Γερμανία κατά την περίοδο του ναζισμού. Ωστόσο μελετώντας κανείς την πορεία του Έλληνα μαθηματικού σφαιρικά σε επίπεδο βιογραφικής προσέγγισης, μπορεί να βγάλει ασφαλή συμπεράσματα για τα πνευματικά του χαρακτηριστικά και τις αρετές, χωρίς να προβαίνει σε βεβιασμένες κρίσεις. Χαρακτηριστικό άλλωστε στοιχείο του πνευματικού επιπέδου που διέθετε ο Κααραθεοδωρή ήταν η αντίληψη που είχε για την ιστορία και την κατανόησή της. Ο ίδιος θεωρούσε ότι η ιστορία λειτουργούσε ως εργαλείο μέσω του οποίου είναι δυνατόν να αντιμετωπισθούν ποικίλα ζητήματα και όχι μόνο ως ανεξάρτητος επιστημονικός κλάδος. Άξιο δε αναφοράς είναι και το γεγονός ότι σε αυτοβιογραφικές σημειώσεις του, πραγματοποιούσε πολύ τακτικά ιστορικές αναφορές, ώστε να θεωρεί το έργο του ως συνέχεια της ιστορίας των μαθηματικών.
Σύμφωνα με τον Καραθεοδωρή το στοιχείο εκείνο που θα χαρακτήριζε και θα καθόριζε την ίδια την ιστορία ήταν η αέναη πρόοδος, αλλά και οι ριζικές αλλαγές ή επαναστάσεις σε όλους τους τομείς της ζωής. Και ο ίδιος μάλιστα απέδειξε ότι δεν φοβάται τις μεγάλες αλλαγές, όταν αποφάσισε να φύγει από το Βερολίνο και να πάει στη Σμύρνη. Ο Καραθεοδωρή είχε μία πολυδιάστατη ταυτότητα, αφού ήταν ταυτόχρονα Φαναριώτης, Έλληνας και Γερμανός, πιστεύοντας ότι μπορούσε να έχει το ρόλο του διαμεσολαβητή μεταξύ των πολιτισμών αυτών και το γεγονός αυτό να τον καθιστά αξιοσέβαστο.

Ανάλογη συμπεριφορά επέδειξε και στις σχέσεις που είχε σε ακαδημαϊκό επίπεδο, παραμένοντας μακριά από τις πανεπιστημιακές διενέξεις πλην ελαχίστων περιπτώσεων. Πολιτικά ο Καραθεοδωρή υποστήριζε τις φιλοδοξίες της Ελλάδας και ήταν φανατικός υποστηρικτής της Μεγάλης Ιδέας, ενώ πίστευε και στην ανωτερότητα του ελληνικού πολιτισμού. Στη Γερμανία ο Καραθεοδωρή, εξαιτίας της ευφυΐας του και φυσικά των δυνατοτήτων του σε ακαδημαϊκό επίπεδο, ήταν σεβαστός από όλους σχεδόν τους Γερμανούς. Τα μαθηματικά για αυτόν ήταν εκτός από ύψιστο πολιτισμικό αγαθό και μία διέξοδος από τις δυσκολίες της καθημερινότητας, όταν αισθανόταν πίεση. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ήταν άριστος γνώστης της επιστήμης του, παραγωγικός και συστηματικός πετυχαίνοντας μία σειρά από διακρίσεις κατά τη διάρκεια της σταδιοδρομίας του. Το όνομά του έχει ταυτισθεί με τις έννοιες «θεώρημα», «αξίωμα» ή «πρόβλημα», γεγονός το οποίο αποδεικνύει την πολυσχιδή του συμβολή στην επιστήμη των μαθηματικών. Συνεχώς μάλιστα επιχειρούσε να βελτιώνει και να τελειοποιεί τις επιστημονικές του θεωρίες, επιδιώκοντας σε αυτές την ακρίβεια και την πληρότητα. Ο Καραθεοδωρή εκτός από τα μαθηματικά έδειχνε ενδιαφέρον και για την ιστορία τους, όχι σε επίπεδο ιστορικής καταγραφής γεγονότων, όσο σε επίπεδο προσέγγισης των προηγούμενων θεωριών που ασχολούνταν με το εκάστοτε πρόβλημα. Στις παραδόσεις του από την άλλη επιχειρούσε να εξοικειώνει τους φοιτητές του με τις νέες τάσεις της έρευνας, όπως φαίνεται και από το συγγραφικό του έργο.

Ο Έλληνας μαθηματικός ήταν χωρίς αμφιβολία σε επιστημονικό επίπεδο εκλεκτικός, όπως φαίνεται και από τη σταδιοδρομία του, ώστε η ίδια του η ζωή να μπορεί να ερμηνευθεί με πολλούς τρόπους.

Περισσότερα: