Ο θάνατος του Frank Gehry έκανε αίσθηση ακόμη και σε όσους δεν έμαθαν ποτέ το όνομά του αλλά αναγνώριζαν «εκείνο το τρελό ασημένιο κτήριο». Γεννημένος στο Τορόντο το 1929 και μεγαλωμένος στο Λος Άντζελες, διέσχισε τον 20ό αιώνα σαν ένα αδιάκοπο πείραμα σε κίνηση. Από χάρτινες μακέτες σε μνημεία επενδεδυμένα με τιτάνιο, μετατρέποντας τις πόλεις σε πλήρους κλίμακας σημειωματάρια σκίτσων. Με την απουσία του κλείνει μια εποχή όπου η αρχιτεκτονική έπαψε να προσποιείται ότι είναι μόνο λογική υποδομή και επέτρεψε στον εαυτό της να γίνει συναισθηματική, ασταθής και, μερικές φορές, εκθαμβωτικά μη πρακτική.
Αυτό που μένει δεν είναι μόνο το θέαμα των έργων του, αλλά η αλλαγή νοοτροπίας που προκάλεσε. Ο Gehry αντιμετώπισε την αρχιτεκτονική σαν αφηγηματικό μέσο, όχι σαν ουδέτερο φόντο. Κάθε παραμορφωμένη επιφάνεια και κάθε αδύνατη καμπύλη μιλούσε για ρίσκο, αβεβαιότητα και απόλαυση. Πίεσε τα όρια του λογισμικού, των υλικών και της μηχανικής πολύ πριν ο όρος παραμετρικός σχεδιασμός γίνει μόδα, αλλά παρέμεινε καχύποπτος απέναντι στη θεωρητικολογία: τα κτίρια έπρεπε να είναι ανθρώπινα, απτικά, και λίγο σκανταλιάρικα. Τα έργα που αφήνει πίσω του δεν στεγάζουν μόνο τέχνη, μουσική ή γραφεία. Συνεχίζουν να προκαλούν διαφωνίες, υπερηφάνεια και μερικές φορές οργή, η πιο καθαρή απόδειξη ότι είναι ακόμη ζωντανά.
Η κληρονομιά του δεν είναι μόνο αισθητική αλλά και θεσμική, γενεαλογική. Επανόρισε την έννοια του starchitect. Όχι μια φίρμα στην υπηρεσία πλουσίων πελατών, αλλά μια δημόσια φιγούρα που μπορεί να αναδιαμορφώσει ολόκληρη πόλη, όπως το Μπιλμπάο ή το Λος Άντζελες. Δεκάδες νεότεροι αρχιτέκτονες δεν τον επικαλούνται για τις φόρμες του, αλλά για την άδεια που τους έδωσε να είναι ανυπάκουοι, να αντιμετωπίζουν το brief ως εφαλτήριο, όχι ως όριο. Με αυτή την έννοια, ο θάνατός του δεν σηματοδοτεί τέλος, αλλά επιβεβαιώνει πόσο βαθιά έχει περάσει η κάποτε ριζοσπαστική του ματιά στο σήμερα.
Αν η αρχιτεκτονική του Gehry υπήρξε μια διαρκής εξέγερση απέναντι στην κανονικότητα, η Ελλάδα υπήρξε συχνά το αντίθετο. Μια χώρα που αγαπά το σταθερό και διστάζει μπροστά στο παράτολμο. Οι μεγάλες πολιτιστικές της επενδύσεις των τελευταίων δεκαετιών, όσο τολμηρές και αν είναι σε ποιότητα, εντάσσονται ακόμη σε μια παράδοση περισσότερο στιβαρής αξιοπρέπειας παρά ανατρεπτικής φαντασίας.
Η Στέγη του Ιδρύματος Ωνάση, για παράδειγμα, είναι ένας έξυπνα σχεδιασμένος όγκος που συνομιλεί με το άναρχο αστικό περιβάλλον της Συγγρού, χωρίς όμως να το αποδομεί θεαματικά. Προσφέρει τεχνολογική υπεροχή και ευελιξία στους εσωτερικούς χώρους, αλλά δεν επιδιώκει να σοκάρει. Η τόλμη της βρίσκεται στο πρόγραμμα, στο περιεχόμενο, όχι στο περίβλημα.
Το Κέντρο Πολιτισμού Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος έχει από τη δική του πλευρά μια μεγαλειώδη καθαρότητα. Ο Renzo Piano επέλεξε την ποίηση του φωτός και του ορίζοντα, και όχι την εξωστραφώς ριζοσπαστική φόρμα. Το ΚΠΙΣΝ εφηύρε έναν νέο δημόσιο χώρο για την Αθήνα, όμως το αρχιτεκτονικό ρίσκο του είναι ελεγχόμενο, σχεδόν ευγενικά κοσμοπολίτικο.
Ακόμη και τα πιο τολμηρά πειράματα, όπως οι παρεμβάσεις της Στέγης στο κέντρο της Αθήνας ή ο εκσυγχρονισμός χώρων του Μουσείου Μπενάκη, λειτουργούν μέσα σε ένα πλαίσιο σεβασμού και συνέχειας. Εμπνέονται από το διεθνές λεξιλόγιο του σήμερα, αλλά δεν επιδιώκουν να πυροδοτήσουν εκείνη τη δημόσια αντιπαράθεση που θεωρούσε ο Gehry αναπόσπαστο κομμάτι της αρχιτεκτονικής του.
Στην Ελλάδα, η πόλη είναι συχνά ένα πεδίο μάχης ανάμεσα σε θεσμικά φρένα, γραφειοκρατικές αγκυλώσεις και μικροϊδιοκτησιακές εμμονές. Η ριζοσπαστικότητα στο κέλυφος παραμένει ύποπτη, η ένταση θεωρείται υπερβολή. Ίσως γι’ αυτό δεν είδαμε ποτέ εδώ ένα Bilbao Effect, και η Αθήνα και η Θεσσαλονίκη δεν εμπιστεύτηκαν την αρχιτεκτονική για να ξαναορίσει την ψυχή τους.
Κι όμως, μια νέα γενιά αρχιτεκτόνων, που κινείται ανάμεσα στην εξωστρέφεια του διεθνούς και την ιδιοσυγκρασία της ελληνικής πόλης, μοιάζει έτοιμη να διεκδικήσει αυτό που ο Gehry μας έδειξε. Η αρχιτεκτονική δεν είναι απλώς τοίχοι και προδιαγραφές, αλλά περιπέτεια, φαντασία, σύγκρουση, κοινωνική δήλωση. Ίσως, λοιπόν, η κληρονομιά του Gehry για την Ελλάδα να μην είναι οι μορφές του, αλλά το θάρρος του.
Κοιτώντας πίσω στα εμβληματικά έργα του, διακρίνουμε εμμονές που παρέμειναν σταθερές σε εντελώς διαφορετικά συμφραζόμενα: το φως, η κίνηση, η χορογραφία του ανθρώπινου σώματος μέσα στον χώρο. Τα κτίριά του, στη σιωπή τους, γίνονται ευκρινή επιγράμματα μιας ζωής σε διαρκή διαπραγμάτευση με τη βαρύτητα, τη σύμβαση και το γούστο. Όχι ως μνημεία με σοβαρό ύφος, αλλά ως ανήσυχα αντικείμενα που μοιάζουν ακόμη να εξελίσσονται.
Guggenheim Bilbao — Ισπανία
Ένα αριστούργημα που επανακαθόρισε τη σύγχρονη μουσειακή αρχιτεκτονική. Οι κυματιστές επιφάνειες τιτανίου μετέτρεψαν μια μεταβιομηχανική πόλη σε διεθνή πολιτιστικό προορισμό, το περίφημο “Bilbao Effect”. Η σχέση του κτιρίου με το ποτάμι και τον αστικό ιστό είναι εξίσου σημαντική με την εντυπωσιακή εικόνα του.
Walt Disney Concert Hall — Λος Άντζελες
Μια αρχιτεκτονική συμφωνία από ατσάλι και φως. Στο εσωτερικό, η ακουστική και η αρχιτεκτονική ενώνονται σε έναν χώρο ταυτόχρονα οικείο και μεγαλειώδη, ο οποίος συνέβαλε στην αναβάθμιση της πολιτιστικής ταυτότητας του Λος Άντζελες.
Dancing House — Πράγα
Σαν ζευγάρι που χορεύει στην όχθη του ποταμού. Ένα σύγχρονο τοπόσημο που σεβάστηκε, αλλά και τόλμησε να αμφισβητήσει, το ιστορικό περιβάλλον, μεταμορφωθηκε από σκάνδαλο σε αγαπημένη «παραξενιά».
Fondation Louis Vuitton — Παρίσι
Γυάλινα «πανιά» σαν πλοίο που αγκυροβόλησε στο Bois de Boulogne. Μια συνάντηση τέχνης, φύσης και υψηλής τεχνολογίας που τη νύχτα μετατρέπεται σε φάρο μέσα στο δάσος.
Binoculars Building — Venice, Λος Άντζελες
Η αρχιτεκτονική με χιούμορ. Το κτήριο-κιάλια σε συνεργασία με τους Oldenburg & van Bruggen, ένα pop μανιφέστο για το τι σημαίνει δημιουργική γειτονιά.
Lou Ruvo Center for Brain Health — Λας Βέγκας
Μια μεταφορά για τον αγώνα κατά των νευρολογικών ασθενειών, μια διαταραχή και αναζήτηση τάξης σε ένα έργο με έντονο προσωπικό βάρος για τον Gehry.
Neuer Zollhof — Ντίσελντορφ
Τρεις πύργοι-γλυπτά στο λιμάνι της πόλης. Διαφορετικά υλικά, κοινή κίνηση, μια νέα ταυτότητα για μια περιοχή που πέρασε από τη βιομηχανία στον σχεδιασμό.
Weisman Art Museum — Μινεάπολη
Ήρεμος από τη μια πλευρά, εκρηκτικός από την άλλη. Ένα μικρό αλλά δυναμικό μουσείο που έδειξε πως η εμβληματική αρχιτεκτονική μπορεί να υπηρετεί την τέχνη.
Vitra Design Museum — Γερμανία
Ένα πρώιμο δείγμα του γλυπτικού του λεξιλογίου. Φαινομενικά απλά γεωμετρικά στοιχεία που γίνονται ζωντανή σύνθεση. Ήταν η προαναγγελία του Bilbao.
8 Spruce Street — Νέα Υόρκη
Ο Gehry αποδεικνύει ότι και η καθημερινή κατοικία μπορεί να κυματίζει. Ο ουρανοξύστης-ύφασμα που συνομιλεί με το φως και συμβάλλει στη μεταμόρφωση του Lower Manhattan.
