Υπάρχουν κινηματογραφικά είδη που υπόσχονται απόδραση, άλλα που υπόσχονται ταύτιση, κι άλλα, όπως το heist film, που υπόσχονται κάτι πιο σκοτεινό. Τη φαντασίωση ενός κόσμου όπου ο κανόνας μπορεί να σπάσει, όπου η τάξη μπορεί να υπονομευτεί με στιλ, όπου μια παρανομία μπορεί να γίνει τέχνη. Από τους Bonnie & Clyde μέχρι την καλοκουρδισμένη κοσμοπολίτικη κομπίνα του Ocean’s Eleven, η ληστεία στη μεγάλη οθόνη λειτουργεί σαν ένας καθρέφτης. Άλλοτε κοινωνικός, άλλοτε ψυχολογικός, άλλοτε αισθητικός. Κάθε εποχή βρίσκει τον δικό της αντι-ήρωα, την δική της ανάγκη για ρήξη. Παρακάτω, οκτώ ταινίες που όρισαν, διέλυσαν ή επαναπροσδιόρισαν τι σημαίνει «heist movie».
Μπόνι και Κλάϊντ (1967)
Η ομορφιά της εξέγερσης και η τραγωδία σαν pop εικόνα
Πριν γίνει ταινία, η ιστορία των Bonnie Parker και Clyde Barrow ήταν ένα λαϊκό έπος. Φτώχεια, παράνοια, έρωτας και φονικό. Όμως η ταινία του Arthur Penn μετέτρεψε το έπος σε σύμβολο. Δύο νέοι που κυνηγούν κάτι που μοιάζει με ελευθερία, ενώ ξέρουν πως τους κυνηγάει η ιστορία. Η Dunaway και ο Beatty φωτίζονται σαν fashion icons που ακροβατούν ανάμεσα σε απελπισία και φωτογένεια. Η ληστεία εδώ δεν είναι πράξη, είναι χειρονομία. Ένα «όχι» που απευθύνεται στην αδικία της Ύφεσης. Η σκηνή-σταθμός, το φινάλε σε καθαρό slow-motion, έχει καταγραφεί ως ένα από τα πιο ποιητικά και σκληρά, τελειώματα του αμερικανικού κινηματογράφου. Το αίμα γίνεται εικαστική πινελιά, το βλέμμα της Bonnie γίνεται θρύλος.
Σκυλίσια μέρα (1975)
Η ληστεία που λιώνει κάτω από τον αυγουστιάτικο ήλιο της Νέας Υόρκης
Ο Sidney Lumet παίρνει το concept της ληστείας και το στραγγίζει από κάθε τι το glam. Ο Sonny (Αλ Πατσίνο) δεν είναι κλέφτης· είναι ένας παγιδευμένος άνθρωπος που προσπαθεί να κάνει κάτι τολμηρό για λόγους που δεν έχουν να κάνουν με το χρήμα. Η τράπεζα μετατρέπεται σε θέατρο, οι όμηροι σε κοινό, οι κάμερες των media σε συνεργούς. Η υγρασία της πόλης στάζει από το σώμα του Pacino, η ληστεία μοιάζει με παράσταση που ξεφεύγει από τον έλεγχο. Το «Attica! Attica!» γίνεται κοινωνικός παλμός. Το αεροδρόμιο, ένας τόπος σιωπηλής ήττας. Η ταινία υπενθυμίζει ότι κάτω από κάθε heist κρύβεται ένας βαθύτερος φόβος. Τελικά δεν είμαστε φτιαγμένοι για να ξεφύγουμε.
Στη κόψη του κύματος (1991)
Surf, ουρανός και αναρχία: η ληστεία ως τρόπος ζωής
Το Point Break της Kathryn Bigelow είναι μια ταινία-ανομολόγητη λατρεία. Ο Bodhi του Patrick Swayze ζει σαν ο Nietzsche της παραλίας. Η ελευθερία πάνω απ’ όλα, το ρίσκο ως φιλοσοφία. Οι «Ex-Presidents» ληστεύουν τράπεζες φορώντας μάσκες Αμερικανών προέδρων, pop iconography στο έπακρο. Και ο Keanu Reeves, ως νεαρός πράκτορας που διχάζεται ανάμεσα στο καθήκον και στο κύμα, αντιπροσωπεύει την αιώνια μάχη ανάμεσα στον νόμο και την επιθυμία. Η σκηνή του skydiving, μία από τις πιο μαγνητικές στην ιστορία του είδους, μετατρέπει την παράνομη πράξη σε σχεδόν μυστικιστική εμπειρία. Η τελική σκηνή στην Αυστραλία είναι καθαρτήρια: μια ελευθερία που κοστίζει τα πάντα.
Reservoir Dogs (1992)
Η ληστεία που δεν βλέπεις ποτέ και ίσως γι’ αυτό δεν το ξεχνάς
Ο Quentin Tarantino ανατρέπει τους κανόνες. Εδώ η ληστεία δεν φαίνεται. Το ενδιαφέρον βρίσκεται στο πριν και στο μετά. Μια ομάδα ανδρών με ψευδώνυμα —Mr. White, Mr. Pink— καταλήγει να αντιμετωπίζει την κατάρρευση της ίδιας της «οικογένειας». Μια αποθήκη γεμάτη αίματα, υποψίες, κραυγές και μουσικές βελόνας. Το διάσημο opening στο diner είναι μάθημα κινηματογραφικής γλώσσας. Η σκηνή με το «Stuck in the Middle With You» είναι ίσως η πιο ανατριχιαστική χρήση pop τραγουδιού σε σκηνή βίας. Το φινάλε σφραγίζει το είδος με τραγωδιακό μεγαλείο.
Πολύ Σκληρός για να Πεθάνει: Η Εκδίκηση (1995)
Η Νέα Υόρκη ως πεδίο μάχης και η ληστεία ως στρατηγικό σχέδιο
Ο John McTiernan μετατρέπει τη Νέα Υόρκη σε σκάκι. Ο John McClane (Μπρους Γουϊλις) και ο απρόθυμος σύμμαχός του Zeus (Σάμιουελ Τζάκσον) πρέπει να επιλύσουν γρίφους πριν εκραγούν βόμβες και παράλληλα να εμποδίσουν μια από τις πιο περίπλοκες ληστείες στη Fed Bank. Το άνοιγμα με την έκρηξη στην 5th Avenue είναι ωμό, προ-ψηφιακό, τρομακτικά αληθινό. Το water-jug puzzle έγινε θρυλικό. Και όταν τελικά βλέπουμε το σχέδιο του Simon να ξεδιπλώνεται, συνειδητοποιούμε ότι η ταινία, κάτω από το χάος, είναι απόλυτα γεωμετρική. Εδώ η ληστεία δεν είναι cool. Είναι τεχνική ακριβείας — ψυχρή, εμμονική, σχεδόν επιστημονική.
Έκρηξη οργής (1996)
Γυναικεία αλληλεγγύη σε έναν κόσμο που τις σπρώχνει στο χείλος
Το Set It Off είναι ίσως το πιο συγκινητικό heist film της δεκαετίας του ’90. Τέσσερις γυναίκες —Queen Latifah, Jada Pinkett Smith, Vivica A. Fox και Kimberly Elise— ληστεύουν τράπεζες όχι για να αποκτήσουν δύναμη αλλά για να πάρουν ανάσα. Η ταινία ισορροπεί ανάμεσα σε δράση και κοινωνικό δράμα, δείχνοντας πώς η φτώχεια, η αστυνομική βία και η απουσία ευκαιριών μπορούν να μετατρέψουν τις επιλογές σε αδιέξοδα. Οι σκηνές bonding δίνουν βάθος — σπάνιο για το είδος. Η τελευταία ληστεία είναι καρδιοχτύπι. Το φινάλε, από τα πιο σπαρακτικά στο είδος, υπενθυμίζει πως κάποιες ληστείες δεν έχουν ποτέ happy ending — μόνο μια ανάσα ελευθερίας που δεν προλαβαίνει να ανθίσει.
Η συμμορία των έντεκα (2001)
Το heist ως καλοκουρδισμένη χορογραφία υψηλής αισθητικής
Ο Steven Soderbergh δίνει στο είδος κάτι που δεν είχε ποτέ. Στιλ. Η ληστεία εδώ μοιάζει με μόδα, με performance art, με jazz. Ο Danny Ocean (George Clooney) χτίζει μια ομάδα που λειτουργεί σαν ορχήστρα. Το montage της «στρατολόγησης» είναι μάθημα timing. Οι σκηνές στα σιντριβάνια είναι η πιο κομψή απόδραση που είδε ποτέ το είδος. Αν οι άλλες ταινίες μιλούν για την ανάγκη της ληστείας, το Ocean’s Eleven μιλά για την απόλαυση της εκτέλεσής της.
Πάση Θυσία (2016)
Το σύγχρονο heist: όχι glamour, μόνο επιβίωση
Το Hell or High Water του David Mackenzie είναι η πιο ώριμη εκδοχή του είδους. Δύο αδέρφια ληστεύουν μικρές τράπεζες για να σώσουν το σπίτι της οικογένειας από την τράπεζα — μια ειρωνεία που τα λέει όλα για την Αμερική της κρίσης. Χωρίς φανφάρες, χωρίς αισθητικοποίηση. Μόνο σκόνη, ιδρώτας, μικρές πόλεις που πεθαίνουν και ένα σύστημα που ρουφά τους πάντες. Ο Jeff Bridges δίνει μια από τις καλύτερες late-career ερμηνείες του. Εδώ, η ληστεία είναι το σύμπτωμα, όχι η ασθένεια.
Γιατί αγαπάμε τις ταινίες ληστείας;
Ίσως επειδή, βαθιά μέσα μας, ξέρουμε ότι ο κόσμος δεν λειτουργεί πάντα δίκαια. Ίσως επειδή θέλουμε να πιστεύουμε ότι μια ομάδα αταίριαστων ανθρώπων μπορεί, έστω για μια στιγμή, να τα βάλει με τα μεγάλα συστήματα τράπεζες, κυβερνήσεις, τύχη. Ίσως επειδή βλέπουμε στις ληστείες όχι τον κίνδυνο, αλλά τη δυνατότητα: το δικαίωμα να ορίσουμε εμείς τον ρυθμό. Και ίσως επειδή σε έναν κόσμο που μας ζητά συνέχεια να παίξουμε «νόμιμα», αυτές οι ταινίες μας θυμίζουν κάτι πολύ πιο ανθρώπινο. Ότι όλοι, κάποια στιγμή, θέλουμε να αποδράσουμε.
