Ογδόντα χρόνια μετά την πρώτη της έκδοση, Η Φάρμα των Ζώων εξακολουθεί να μας κοιτάζει πίσω από το μέλλον. Δεν είναι απλώς μια πολιτική αλληγορία, αλλά ένας καθρέφτης που δεν σταματά να μας δείχνει, με ενοχλητική ακρίβεια, το πρόσωπο της εξουσίας. Ο Τζορτζ Όργουελ έγραψε για το 1945, αλλά μίλησε για το 2105. Και, ενδιάμεσα, για κάθε χώρα που ανακαλύπτει ξανά τον δικό της Ναπολέοντα. Το 2025, στην Ελλάδα της «επιτελικής λειτουργίας» και των «νόμιμων επισυνδέσεων», η φάρμα του Όργουελ μοιάζει περισσότερο με ντοκιμαντέρ παρά με παραβολή. Οι χοίροι πλέον δεν φορούν στολές, φορούν κοστούμια. Και η γλώσσα, όπως τότε, έτσι και τώρα είναι το πρώτο πεδίο μάχης. Ο Όργουελ έγραφε πως για να κυριαρχήσεις σε μια κοινωνία, πρέπει πρώτα να αλλοιώσεις τις λέξεις της. Η πολιτική τάξη, με τη δεξιοτεχνία ενός σύγχρονου επικοινωνιακού μηχανισμού, το έχει κατανοήσει βαθιά. Στη χώρα της “επιτελικής” ακρίβειας, των “προσωπικών δεδομένων” που επιλέγονται κατά βούληση, των “μεταρρυθμίσεων” που βαφτίζονται προόδοι και των “συστημάτων παρακολούθησης” που παρουσιάζονται ως εργαλεία ασφάλειας, η γλώσσα έχει πάψει να περιγράφει την πραγματικότητα, πλέον τη δημιουργεί. Ο Κυριάκος Μητσοτάκης, με τη δεξιοτεχνία ενός μοντέρνου πολιτικού που γνωρίζει την επικοινωνία καλύτερα από την πολιτική, το έχει κατανοήσει βαθιά. Έτσι, στη χώρα όπου όλα βαφτίζονται διαφορετικά, δεν υπάρχουν “απολύσεις”, υπάρχουν “εξορθολογισμοί”. Δεν υπάρχουν “σκάνδαλα”, υπάρχουν “ανεξάρτητες αρχές που λειτουργούν”. Δεν υπάρχουν “παρακολουθήσεις”, υπάρχουν “νόμιμες επισυνδέσεις”. Η πραγματικότητα ανασχηματίζεται σαν δελτίο Τύπου.
Όπως στη φάρμα, οι επτά εντολές του ζωισμού ξαναγράφονται αθόρυβα τη νύχτα: Το «Κανένα ζώο δεν θα πίνει αλκοόλ» γίνεται «Κανένα ζώο δεν θα πίνει αλκοόλ σε υπερβολικές ποσότητες». Σήμερα, για παράδειγμα θα έλεγε: «Καμία υποκλοπή δεν έγινε – ή, τέλος πάντων, καμία παράνομη υποκλοπή». Και αν θέλαμε να αναζητήσουμε ένα πρόσφατο παράδειγμα, δεν θα χρειαζόταν να ψάξουμε μακριά. Πρόσφατα θεσπίστηκε ο νόμος που απαγορεύει σε οποιονδήποτε να ανεβαίνει στο Μνημείο του Άγνωστου Στρατιώτη «για λόγους σεβασμού». Μια φράση απόλυτα λογική, αν δεν είχε μέσα της την παγίδα: ότι ο σεβασμός δεν ορίζεται πια από τον πολίτη, αλλά από το κράτος. Ο Όργουελ θα το είχε σημειώσει στο περιθώριο του χειρογράφου του ως παράδειγμα newspeak: «Κανένα ζώο δεν θα στέκεται μπροστά στο Μνημείο του Άγνωστου Στρατιώτη» και μετά την πρώτη νύχτα αναθεώρησης, «Κανένα ζώο δεν θα στέκεται μπροστά στο Μνημείο του Άγνωστου Στρατιώτη χωρίς σχετική άδεια». Η φάρμα, όπως πάντα, παραμένει ασφαλής. Οι λέξεις κάνουν όλη τη δουλειά.
Αυτή η μικρή μετατόπιση —από τη λέξη στην πραγματικότητα— είναι το πεδίο όπου ο Όργουελ συναντά τη σύγχρονη πολιτική μας κουλτούρα. Η διαστρέβλωση του νοήματος είναι πάντα πιο αποτελεσματική από τη βία. Δεν χρειάζεσαι αστυνομία όταν έχεις αφήγημα. Κι έτσι, ενώ το 1945 ο κόσμος προσπαθούσε να σταθεί στα πόδια του μετά τη φρίκη του πολέμου, ο δικός μας κόσμος προσπαθεί να σταθεί πάνω στα ίδια συντρίμμια νοήματος. Ο πόλεμος σήμερα δεν είναι στα χαρακώματα, είναι στα δελτία Τύπου. Κι ο Όργουελ, αν ζούσε, θα αναγνώριζε τη μάχη αμέσως: η αλήθεια εναντίον της “διαχείρισής” της.
Η καθαρότητα του Όργουελ δεν είναι λογοτεχνική, είναι ηθική. Είναι το θάρρος να βλέπεις τα πράγματα όπως είναι και να τα λες όπως πρέπει, ακόμη κι αν χάσεις φίλους, χορηγούς ή ψηφοφόρους.
Αλλά ο συγγραφέας της Φάρμας δεν μας αφήνει απλώς μια πολιτική προειδοποίηση. Μας αφήνει μια ανθρώπινη πυξίδα. Γιατί ο Όργουελ δεν γράφει μόνο για την εξουσία, αλλά για την ηθική που προηγείται ή απουσιάζει απ’ αυτήν. Είναι ο συγγραφέας που έζησε μέσα στη φτώχεια που περιέγραφε, που κατήγγειλε την αποικιοκρατία της ίδιας του της χώρας, που πολέμησε στην Ισπανία και επέστρεψε για να γράψει εναντίον όσων θεωρητικά ήταν «δικοί του». Η καθαρότητα του Όργουελ δεν είναι λογοτεχνική, είναι ηθική. Είναι το θάρρος να βλέπεις τα πράγματα όπως είναι και να τα λες όπως πρέπει, ακόμη κι αν χάσεις φίλους, χορηγούς ή ψηφοφόρους. Σ’ έναν κόσμο που ξαναγράφει καθημερινά τη σημασία της λέξης “ευθύνη”, αυτή η στάση μοιάζει σχεδόν επαναστατική. Γι’ αυτό συνεχίζουμε να διαβάζουμε τη Φάρμα των Ζώων. Όχι επειδή μας θυμίζει το παρελθόν, αλλά επειδή εξηγεί το παρόν.
Ο Όργουελ παραμένει επίκαιρος, όχι γιατί προφήτευσε το μέλλον, αλλά γιατί κατάλαβε το ανθρώπινο.
Και όσο η εξουσία αλλάζει πρόσωπα αλλά όχι μηχανισμούς, όσο η γλώσσα χειραγωγείται στο όνομα της “κανονικότητας”, όσο οι πολίτες κατεβαίνουν από τη σκηνή και τα μικρόφωνα μένουν στους χοίρους, η Φάρμα των Ζώων θα είναι το πιο αληθινό πολιτικό ρεπορτάζ που γράφτηκε ποτέ. Ο Όργουελ δεν πολεμούσε τα καθεστώτα, πολεμούσε τη λήθη. Η Φάρμα των Ζώων δεν είναι ένα βιβλίο για το παρελθόν, αλλά ένας καθρέφτης του παρόντος και μια προειδοποίηση για το μέλλον. Κάθε εποχή θα έχει τη δική της εκδοχή των χοίρων που αναθεωρούν τις εντολές. Κάθε εποχή θα χρειάζεται κάποιον να θυμίζει πως όλες οι λέξεις είναι ίσες, αλλά μερικές γίνονται «πιο ίσες από τις άλλες».
Και αυτός είναι ο λόγος που, ογδόντα χρόνια μετά, συνεχίζουμε να διαβάζουμε τον Όργουελ. Επειδή, όσο κι αν αλλάζουν τα μέσα, τα καθεστώτα και οι θεοί μας, ένα πράγμα μένει ίδιο: η ανθρώπινη φύση.
Κι ο Όργουελ ήταν, και παραμένει, ο πιο ακριβής καθρέφτης της.
