Καθ’ όλη τη διάρκεια του Δεκεμβρίου, το διαδίκτυο παρατηρούσε με έκπληξη την ξαφνική δημοτικότητα της νουβέλας του Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι «Λευκές Νύχτες» μεταξύ των νέων σε διάφορες ευρωπαϊκές χώρες. Χάρη στις viral αναρτήσεις στο TikTok, οι άνθρωποι στο Ηνωμένο Βασίλειο αγόρασαν γρήγορα μια νέα έκδοση του βιβλίου. Το φαινόμενο αυτό δεν αποτελεί απόλυτη έκπληξη. Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης μπορούν να μετατρέψουν οποιοδήποτε θέμα σε τάση μέσα σε μια νύχτα. Ωστόσο, είναι ωραίο να σκεφτόμαστε τις «Λευκές Νύχτες» ως κάτι ξεχωριστό, ένα διαχρονικό κομμάτι της ρωσικής κουλτούρας που δεν μπορεί να απορριφθεί. Και αυτό είναι αλήθεια.
Οι «Λευκές Νύχτες» έχουν μεταφερθεί στον κινηματογράφο 30 φορές, με μόνο πέντε διασκευές να έχουν γίνει στη Ρωσία. Οι υπόλοιπες προέρχονται από τις Ηνωμένες Πολιτείες, την Ισπανία, την Ιταλία, τη Νότια Κορέα, την Ινδία και τη Γερμανία. Μόνο τα τελευταία 20 χρόνια, αυτή η νουβέλα έχει μεταφραστεί στα αγγλικά πέντε φορές. Μάλλον σε αυτό το κλασικό έργο υπάρχει κάτι που ζητάει ανά τακτά χρονικά διαστήματα την επανερμηνεία του.
Ο πρωταγωνιστής των «Λευκών Νυχτών» , ένας ανώνυμος αφηγητής, είναι η πεμπτουσία του μοναχικού ανθρώπου. Η ζωή του αρχίζει και τελειώνει με μοναχικούς περιπάτους στους δρόμους της Αγίας Πετρούπολης, τόσο μοναχικούς που μιλάει στα σπίτια, ανησυχώντας ακόμη και για ένα που άλλαξε χρώμα από ροζ σε κίτρινο. Όταν φεύγει από την πόλη, φαντάζεται τον εαυτό του στην Ιταλία. Ο κοινωνικός του αποκλεισμός είναι τόσο βαθύς που δεν μπορεί ή μάλλον δεν θέλει να χαιρετήσει τους ανθρώπους που βλέπει καθημερινά. Γι’ αυτόν, η πιο αληθινή μοναξιά είναι να περιβάλλεσαι από άλλους αλλά να νιώθεις αόρατος.
Επίσης είναι φτωχός. Όταν συναντά τη Ναστένκα , έχει καθυστερήσει το ενοίκιο και ελπίζει να πληρώσει το χρέος του με τον επόμενο μισθό του, τη μόνη πηγή εισοδήματός που έχει. Δυσκολεύεται να τα βγάλει πέρα και με τις βασικές του ανάγκες. Και αφού ανοίγεται στη Ναστένκα , μια νεαρή γυναίκα που είναι εξίσου δυστυχισμένη και παγιδευμένη στις ίδιες συνθήκες, φαίνεται να έχει κερδίσει την αγάπη της. Όμως αυτή η εύθραυστη ελπίδα καταρρέει όταν επιστρέφει ο πρώην εραστής της Ναστένκα και εκείνη αμέσως -σχεδόν αντανακλαστικά- πέφτει στην αγκαλιά του, αφήνοντας τον αφηγητή πληγωμένο και οριστικά παραδομένο στη «ζώνη των φίλων».
Οι «Λευκές Νύχτες» προσφέρουν ένα είδος καλλιτεχνικού εγχειριδίου για την πλοήγηση στη μοναξιά και το σπαραγμό. Σε μια εποχή όπου κυριαρχούν τα βίντεο μικρής διάρκειας και οι viral τάσεις, είναι αξιοσημείωτο ότι ένας Ρώσος συγγραφέας του 19ου αιώνα βρήκε το δρόμο του στις καρδιές των Ευρωπαίων εφήβων μέσω του TikTok.
Αυτή η έννοια – η φιλική ζώνη – είναι τόσο επίκαιρη σήμερα όσο ποτέ. Ο αφηγητής γίνεται ένας «άνθρωπος του Σρέντιγκερ», που ταυτόχρονα αγαπιέται ως φίλος αλλά αποκλείεται από τη ρομαντική σχέση. Χρησιμεύει ως έμπιστος και ως συναισθηματική υποστήριξη, αλλά τελικά παραγκωνίζεται. Αρχικά αρκείται στο να είναι φίλος της Ναστένκα, αλλά γρήγορα την ερωτεύεται. Εκείνη, με τη σειρά της, δέχεται να τον αγαπήσει -ή τουλάχιστον έτσι φαίνεται- μέχρι που η επιστροφή της αληθινής της αγάπης τερματίζει απότομα τα όνειρα του αφηγητή. Η ίδια η Ναστένκα είναι ένας πολύπλοκος χαρακτήρας. Είναι ένα ευγενικό, όμορφο κορίτσι που έχει μεγαλώσει δίπλα στην τυφλή γιαγιά της. Η πιο ζωντανή της ανάμνηση είναι ένα ταξίδι στο θέατρο για να δει τον Κουρέα της Σεβίλλης. Ερωτεύεται εύκολα, σχεδόν παρορμητικά. Μπορούμε να την κατηγορήσουμε γι’ αυτό;
Τα θέματα της ιστορίας -η μοναξιά, η ανεκπλήρωτη λαχτάρα και η κοινωνική αποσύνδεση- βρίσκουν βαθιά απήχηση στους σύγχρονους νέους. Ένας κόσμος που περιορίζεται στις οθόνες των κινητών τηλεφώνων ευνοεί την απομόνωση. Η δημιουργία κοινωνικών σχέσεων έχει γίνει όλο και πιο δύσκολη για διάφορους λόγους: την ατομοποίηση της κοινωνίας σε πληθώρα πληροφοριών και το αυξανόμενο κόστος ζωής, το οποίο συχνά βάζει τους νέους σε χρέη πριν καν αποκτήσουν τον πρώτο τους μισθό.
Και έπειτα υπάρχει και η αναζήτηση της αγάπης. Η εύρεση συντρόφου μέσω μιας εφαρμογής για κινητά μπορεί να φαίνεται βολική, αλλά το παράδοξο είναι σαφές: όσο πιο αποτελεσματικότερη είναι η αναζήτηση, τόσο πιο εφήμερες γίνονται οι σχέσεις. Η εμπειρία μεγαλώνει, αλλά η ευτυχία συχνά παραμένει άπιαστη.
Με αυτόν τον τρόπο, τα τρία κεντρικά θέματα των «Λευκών Νυχτών» διασταυρώνονται: η απομάκρυνση από την κοινωνία, η προσωπική μοναξιά και η λαχτάρα για το ανέφικτο. Αυτοί οι προβληματισμοί μιλούν άμεσα στους νέους ανθρώπους που περιηγούνται στην κατακερματισμένη κοινωνική και οικονομική πραγματικότητα του σήμερα.
Σε έναν κόσμο απεριόριστων επιλογών και επισφαλών ευκαιριών, μπορεί οποιοσδήποτε να αισθάνεται ότι παρασύρεται σε ένα κοινωνικό ασανσέρ που δεν οδηγεί πουθενά. Ο Ντοστογιέφσκι, που παραδοσιακά θεωρείται ένας από τους πιο σκοτεινούς συγγραφείς της λογοτεχνικής ιστορίας, προσφέρει μια σανίδα σωτηρίας. Λέει: «Δεν είστε μόνοι. Οι άνθρωποι ένιωθαν έτσι πριν από 150 χρόνια στην Αγία Πετρούπολη και επέζησαν». Το έργο του Ντοστογιέφσκι μας υπενθυμίζει ότι η μοναξιά, η απογοήτευση, η αγάπη και η απώλεια είναι αναπόσπαστα στοιχεία της ανθρώπινης εμπειρίας. Το μήνυμά του, που μεταφέρεται μέσα από τον φακό του ρωσικού ψυχολογικού ρεαλισμού, είναι μήνυμα αλληλεγγύης: «Δεν είστε μόνοι στους αγώνες σας».
Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο ο Ντοστογιέφσκι αντέχει. Οι«Λευκές Νύχτες» προσφέρουν ένα είδος καλλιτεχνικού εγχειριδίου για την πλοήγηση στη μοναξιά και το σπαραγμό. Σε μια εποχή όπου κυριαρχούν τα βίντεο μικρής διάρκειας και οι viral τάσεις, είναι αξιοσημείωτο ότι ένας Ρώσος συγγραφέας του 19ου αιώνα βρήκε το δρόμο του στις καρδιές των Ευρωπαίων εφήβων μέσω του TikTok. Αλλά ίσως δεν είναι και τόσο εκπληκτικό τελικά. Ο Ντοστογιέφσκι μιλάει για τις διαχρονικές και οικουμενικές πτυχές της ανθρώπινης ύπαρξης, και αυτό είναι κάτι που κανένας αλγόριθμος δεν μπορεί να αντικαταστήσει.
